از چالش بشری تا گفتگوی ادیانی و نقش رهبران مذهبی در بستر دیپلماسی معنوی قزاقستان

اشاره

این نوشتار به تحلیل ابعاد مختلف مساله فلسطین، فراتر از چارچوب‌های سنتی سیاسی و نظامی، می‌پردازد و آن را در بستر دیپلماسی معنوی و گفت‌وگوهای بین‌الادیانی مورد بررسی قرار می‌دهد. تحلیل حاضر بر اساس داده‌ها و اظهارات مرتبط با «کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی» که از سال ۲۰۰۳ به ابتکار قزاقستان برگزار می‌شود، تدوین شده است. یافته‌های اصلی این نوشتار نشان می‌دهد که در حالی که کنگره آستانه یک بستر منحصربه‌فرد و مؤثر برای تقویت دیپلماسی نرم و گفت‌وگوهای میان‌فرهنگی است، توانایی آن برای پرداختن به ریشه‌های عمیق سیاسی مناقشاتی مانند مساله فلسطین با ملاحظات استراتژیک و محدودیت‌های عملی همراه است. رویکرد این پلتفرم در قبال چنین مناقشه‌ای، در وهله اول بر جنبه‌های بشردوستانه و چندجانبه‌گرایی عمومی متمرکز است. کنگره با تأکید بر محکومیت کلی خشونت، دعوت به صلح و ترویج کمک‌های بشردوستانه، در ایجاد یک گفتمان اخلاقی و صلح‌طلبانه عمومی کارآمد است. با این حال، به دلیل ضرورت حفظ بی‌طرفی و حضور همه طرف‌ها، پلتفرم کنگره از ورود مستقیم به جزئیات سیاسی اجتناب می‌کند.

دیپلماسی معنوی

دیپلماسی معنوی به عنوان یک ابزار تکمیلی در روابط بین‌الملل، از نفوذ اخلاقی، اعتبار اخلاقی و قدرت رهبران دینی برای رسیدگی و حل مناقشات فرامرزی بهره می‌جوید. این رویکرد، در پاسخ به ناکارآمدی دیپلماسی سنتی دولتی در جهانی که به طور فزاینده‌ای دچار چندپارگی و قطبی‌سازی است، ظهور یافته است. در شرایطی که نهادهای چندجانبه دچار تضعیف شده و بی‌اعتمادی بین‌المللی رو به افزایش است، نهادهای مذهبی و رهبران آنها می‌توانند به عنوان قطب‌نمای اخلاقی عمل کرده و راه ارتباطی را باز نگه دارند که دیپلماسی سیاسی قادر به انجام آن نیست. رهبران دینی می‌توانند به وجدان بشریت سخن بگویند و با بهره‌گیری از اقتدار اخلاقی خود، به کاهش تنش‌ها و تسهیل گفت‌وگوها کمک کنند.

ارتباط کنگره با مساله فلسطین

مساله فلسطین، به دلیل ابعاد انسانی فاجعه‌بار و ریشه‌های عمیق مذهبی و تاریخی، یک آزمون واقعی برای پلتفرم‌های گفت‌وگوی بین‌الادیانی محسوب می‌شود. این مناقشه، که غالباً با اصطلاحات دینی و هویتی تعریف می‌شود، همزمان یک چالش بزرگ بشردوستانه و یک بن‌بست سیاسی است. بنابراین، تحلیل این مساله در بستر یک پلتفرم دیپلماسی معنوی مانند کنگره آستانه، فرصتی برای بررسی این موضوع از زوایایی فراهم می‌آورد که تحلیل‌های صرفاً سیاسی و نظامی از آن غافل می‌مانند. کنگره با فراهم آوردن فضایی برای گردهمایی رهبران مسلمان، یهودی، مسیحی و سایر ادیان، به صورت بالقوه می‌تواند به ایجاد تفاهم و کاهش تنش‌ها در یکی از پیچیده‌ترین مناقشات جهان کمک کند.

مساله فلسطین: ابعاد بحران انسانی و لزوم واکنش جهانی

بحران جاری در فلسطین، به ویژه در نوار غزه، فراتر از یک درگیری منطقه‌ای، به یک فاجعه انسانی تمام‌عیار تبدیل شده است. اظهارات مقامات ارشد بین‌المللی، مانند دبیرکل سازمان ملل، بر وخامت اوضاع تأکید دارد. گزارش‌ها حاکی از کشته شدن ده‌ها هزار نفر از غیرنظامیان، به ویژه کودکان و زنان است. بخش اعظم جمعیت، یعنی بیش از دو میلیون نفر، به صورت مکرر آواره شده و در سایه قحطی و سوءتغذیه زندگی می‌کنند. زیرساخت‌های حیاتی مانند مدارس، بیمارستان‌ها و مساجد به طور گسترده تخریب شده‌اند که نشان‌دهنده عمق بحران و ناتوانی نهادهای موجود در جلوگیری از آن است. این داده‌های تکان‌دهنده، ضرورت یک واکنش فوری و چندوجهی را توجیه می‌کند که تنها به اقدامات سیاسی محدود نباشد و شامل ابعاد اخلاقی و بشردوستانه نیز گردد. این وضعیت، دیپلماسی معنوی را به عنوان یک ابزار بالقوه برای بسیج وجدان عمومی و ارائه کمک‌های بشردوستانه مطرح می‌سازد.

نقش سازمان‌های بین‌المللی و کشورها

در پاسخ به این بحران، سازمان‌های بین‌المللی و کشورها واکنش‌های متفاوتی نشان داده‌اند. سازمان ملل متحد با تصویب قطعنامه‌هایی خواستار آتش‌بس بشردوستانه شده است، هرچند که دبیرکل این سازمان اذعان دارد که این قطعنامه‌ها و تلاش‌های دیپلماتیک تاکنون در حل ریشه‌ای مناقشه ناکام بوده‌اند. در سطح کشورها، بسیاری از دولت‌ها، از جمله قزاقستان، اقداماتی را برای کاهش رنج‌های انسانی انجام داده‌اند. قزاقستان به قطعنامه‌های آتش‌بس بشردوستانه در سازمان ملل رأی مثبت داده و همزمان کمک‌های بشردوستانه به ارزش یک میلیون دلار برای ساکنان غزه ارسال کرده است. این کشور همچنین آمادگی خود را برای اعزام ۴۳۰ نیروی حافظ صلح به ماموریت‌های سازمان ملل در منطقه، از جمله گروه ناظران سازمان ملل (UNTSO) در مناطق درگیری اعراب و اسرائیل، اعلام کرده است.

تحلیل استراتژی دیپلماسی معنوی قزاقستان

استراتژی قزاقستان در قبال بحران فلسطین، نمونه‌ای روشن از رویکرد هدفمند این کشور در دیپلماسی معنوی است. این استراتژی بر اساس زنجیره‌ای از اقدامات منطقی و سنجیده عمل می‌کند.

• فاجعه انسانی در فلسطین به حدی است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت و به واکنش فوری بین‌المللی نیاز دارد.
• قزاقستان به عنوان میزبان کنگره‌ای که هدف آن حل چالش‌های جهانی و تقویت صلح است، نمی‌تواند در قبال این بحران سکوت اختیار کند.

با این حال، به جای درگیر شدن در مناقشه سیاسی، قزاقستان بر جنبه‌های بشردوستانه و چندجانبه‌گرایانه تمرکز می‌کند. این کشور به قطعنامه‌های آتش‌بس سازمان ملل رأی مثبت می‌دهد، کمک‌های بشردوستانه ارسال می‌کند و حتی آمادگی خود را برای اعزام نیروهای حافظ صلح اعلام می‌کند.

این رویکرد به قزاقستان اجازه می‌دهد تا موضع اخلاقی خود را در قبال رنج بشری، بدون به خطر انداختن روابط دیپلماتیک با طرفین درگیر یا بازیگران بزرگ جهانی، حفظ کند. با ارائه کمک‌های ملموس و حمایت از نهادهای بین‌المللی، قزاقستان دیپلماسی معنوی را از یک پلتفرم گفتمانی صرف به یک ابزار عملیاتی برای مدیریت بحران تبدیل می‌کند. این استراتژی، ضمن افزایش اعتبار قزاقستان به عنوان یک بازیگر میانه‌رو و صلح‌طلب، این کشور را از ورود به مناقشه‌ای که می‌تواند به سیاست چندبرداری آن آسیب برساند، دور نگه می‌دارد.

گفتگوی ادیانی درباره مساله فلسطین

کنگره رهبران ادیان قزاقستان بر اصولی کلی و جهان‌شمول مانند «همزیستی مسالمت‌آمیز»، «تفاهم متقابل»، «صلح و هماهنگی» و «رد خشونت و افراط‌گرایی» بنیان نهاده شده است. بیانیه‌های رسمی کنگره، به ویژه بیانیه نهایی هفتمین دوره که به عنوان سند رسمی مجمع عمومی سازمان ملل منتشر شد، بر محکومیت خشونت، تروریسم و استفاده از دین برای توجیه درگیری تأکید دارد، بدون اینکه به یک مناقشه خاص اشاره کند. این رویکرد به کنگره اجازه می‌دهد تا در یک سطح اخلاقی و جهان‌شمول باقی بماند و از افتادن در دام اختلافات سیاسی اجتناب کند.

با این حال، مناقشات ژئوپلیتیک پیچیده‌ای مانند مساله فلسطین، گفت‌وگوی سازنده را دشوار می‌سازند. در عمل، قطبی‌سازی سیاسی می‌تواند به گفتمان دینی نفوذ کرده و آن را به ابزاری برای تأیید مواضع سیاسی تبدیل کند. این امر در کنگره نیز مشاهده شده است. در حالی که بیانیه رسمی بر اصول کلی تأکید دارد، برخی از شرکت‌کنندگان از این پلتفرم برای طرح مواضع صریح سیاسی استفاده کردند. به عنوان مثال، در یکی از نشست‌ها، مائولن آشیمبایف رئیس دبیرخانه کنگره، صریحاً به "فلسطین" و "غزه" اشاره کرد و خواستار "توقف خونریزی" و "تشدید گفت‌وگوی سیاسی" شد. به همین ترتیب، مقام ایرانی مسوول نیز به افزایش خشونت در منطقه غرب آسیا اشاره کرد و از کلمه "نسل‌کشی" برای توصیف وضعیت غزه استفاده کرد.

این تناقض میان اصول کلی کنگره و اظهارات سیاسی خاص، نشان می‌دهد که در حالی که این پلتفرم به دنبال حفظ بی‌طرفی و تمرکز بر ارزش‌های جهان‌شمول است، برخی از بازیگران از آن به عنوان یک تریبون برای طرح مواضع سیاسی خود استفاده می‌کنند. این امر، گفت‌وگوی بین‌الادیانی را به یک "میدان مین" دیپلماتیک تبدیل می‌کند که در آن هر اظهارنظر می‌تواند به عنوان جانبداری سیاسی تلقی شود و پتانسیل گفت‌وگو را برای حل مناقشه کاهش دهد.

تحلیل موضع رهبران یهودی در کنگره

حضور نمایندگان جامعه یهودی در کنگره، به ویژه در شرایطی که مناقشه فلسطین در سخنرانی‌ها مطرح می‌شود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شموئل کارنائو خاخام ارشد آستانه در اظهارات خود در کنگره بر اهمیت این پلتفرم برای "ساختن صلح" و "گسترش درک متقابل" تأکید کرد. وی به صورت عمومی بر ارزش‌هایی مانند «احترام به زندگی»، «تلاش برای عدالت»، «کمک به نیازمندان» و «محبت به همسایه» که در کتاب تورات نیز وجود دارند، تأکید نمود. همچنین وی تجربه مثبت جامعه یهودی قزاقستان در زمینه آزادی مذهبی را برجسته ساخت و قزاقستان را نمونه‌ای از همزیستی مسالمت‌آمیز میان ملیت‌ها و مذاهب مختلف دانست.

این رویکرد نشان‌دهنده یک استراتژی دیپلماتیک هوشمندانه در مواجهه با یک مناقشه سیاسی بسیار حساس است. در حالی که یک مقام ایرانی از کلمه «نسل‌کشی» استفاده می‌کند، خاخام کارنائو به جای پاسخ مستقیم یا ورود به جزئیات سیاسی مناقشه، بر ارزش‌های عمومی و تجربه‌های مثبت جامعه خود در قزاقستان تأکید می‌کند. این رویکرد که می‌توان آن را «سکوت محتاطانه» نامید، از تبدیل شدن گفت‌وگوی دینی به یک رویارویی سیاسی جلوگیری می‌کند. او با تمرکز بر اصول مشترک و تجربه شخصی، به جای درگیری با نقاط اختلاف، بر روی زمینه‌های تفاهم و همکاری تمرکز می‌نماید. این اقدام، قدرت دیپلماسی نرم در ایجاد فضای گفت‌وگوی پایدار، حتی در بحبوحه اختلافات شدید، را نشان می‌دهد.

نقش و مسئولیت رهبران ادیان در حل مناقشه

رهبران دینی، به دلیل جایگاه اخلاقی و اعتبار خود در میان میلیاردها نفر از پیروانشان، قدرت بالقوه‌ای برای تأثیرگذاری بر صلح و امنیت جهانی دارند. آن‌ها می‌توانند به عنوان یک "قطب‌نمای اخلاقی" عمل کرده و به "وجدان بشریت" سخن بگویند، نقشی که سیاست‌گذاران به ندرت قادر به ایفای آن هستند. بیانیه‌های کنگره آستانه بر همین پتانسیل تأکید دارد و رهبران دینی و سیاسی را به همکاری برای "توقف خونریزی" و "حل مناقشات" فرا می‌خواند. این رهبران می‌توانند با پرداختن به ریشه‌های معنوی و اخلاقی درگیری‌ها، به بازسازی اعتماد و ترویج آشتی کمک کنند. با این حال، این قدرت اخلاقی با محدودیت‌های عملی جدی روبه‌رو است. رهبران دینی نیز تحت فشارهای سیاسی و اجتماعی قرار دارند و ممکن است در مواضع خود دچار تناقض شوند. نمونه‌ای از این وضعیت در مورد شیخ الازهر، یکی از برجسته‌ترین مقامات مذهبی اهل سنت، مشاهده می‌شود. در حالی که او در گذشته مواضعی در حمایت از مردم غزه اتخاذ کرده بود، تحت فشار دولت مصر مجبور به عقب‌نشینی از برخی اظهاراتش شد. این نمونه نشان می‌دهد که رهبران مذهبی چگونه می‌توانند تحت تأثیر فشارهای دولتی و سیاسی قرار گیرند و این امر پتانسیل آن‌ها را برای ایفای نقش مستقل تضعیف می‌کند.

این تناقض، شکاف عمیقی را میان «فراخوان» و «عمل» در دیپلماسی دینی آشکار می‌سازد. بیانیه‌های کنگره و سخنرانی‌ها، اغلب فاقد سازوکارهای اجرایی مشخص و الزام‌آور هستند. آن‌ها به جای «تدوین استراتژی‌های مداخله»، به «فراخوان اخلاقی» بسنده می‌کنند. این شکاف بیان  می‌کند که دیپلماسی معنوی در بهترین حالت، یک "مکمل" است، نه یک "جایگزین" برای دیپلماسی سنتی. رهبران دینی می‌توانند فضای اخلاقی را تغییر دهند، اما فاقد ابزارهای سیاسی و نظامی برای اجرای تغییرات عینی هستند. این امر نقش آن‌ها را از «حل‌کننده مناقشه» به «تسهیل‌کننده گفتمان» تقلیل می‌دهد.

موضع و اقدامات قزاقستان: سیاست خارجی چندجانبه‌گرایانه

قزاقستان از زمان استقلال خود، یک سیاست خارجی چندبرداری و متوازن را در پیش گرفته است. کنگره رهبران ادیان ابزاری کلیدی برای پیشبرد این سیاست است، چرا که به قزاقستان اجازه می‌دهد نقش «پل ارتباطی» بین شرق و غرب را ایفا کند و در عین حال، بی‌طرفی و صلح‌طلبی خود را به نمایش بگذارد. موضع این کشور در قبال مناقشه فلسطین نیز نمونه‌ای از این رویکرد است. قزاقستان در سازمان ملل به قطعنامه‌هایی که خواستار آتش‌بس هستند رأی می‌دهد، اما همزمان از هر دو طرف (اسرائیل و حماس) فاصله می‌گیرد و بر عدم خشونت تأکید می‌کند. این کشور، با ارائه کمک‌های بشردوستانه و پیشنهاد اعزام نیروهای حافظ صلح، به جای درگیری در نزاع، بر جنبه‌های سازنده و چندجانبه‌گرایانه تمرکز دارد.

موضع‌گیری‌های رسمی

موضع رسمی قزاقستان، به ویژه از زبان رئیس‌جمهور توقایف، بر راه‌حل دو دولتی و تأسیس یک کشور مستقل فلسطینی با پایتختی در قدس شرقی تأکید دارد. این موضع با اجماع بین‌المللی هماهنگ است و نشان‌دهنده همسویی قزاقستان با نهادهای جهانی مانند سازمان ملل است. همزمان، وزیر امور خارجه قزاقستان نیز خواستار باز شدن کریدورهای بشردوستانه در غزه شده است. این کشور همچنین با حفظ روابط دوجانبه در حوزه دیپلماسی دینی با بازیگران کلیدی منطقه، مانند ایران، تلاش می‌کند کانال‌های ارتباطی خود را باز نگه دارد. این رویکرد، نشان‌دهنده تلاش برای حفظ تعادل میان حمایت از حقوق انسانی و اجتناب از تبدیل شدن به یک طرف در مناقشه است.

کنگره به عنوان ابزاری برای سیاست خارجی «فراگیر»

کنگره آستانه در قبال مناقشاتی مانند فلسطین، نه یک راه‌حل‌دهنده بلکه یک تسهیل‌کننده است. رویکرد قزاقستان نه «حل مناقشه»، بلکه «فراهم کردن بستر برای گفت‌وگوی فراگیر» است. این کشور با میزبانی از نمایندگان طرفین درگیر (به طور مستقیم یا غیرمستقیم از طریق حضور رهبران دینی یهودی و مسلمان) و اتخاذ موضعی بی‌طرفانه اما حامی صلح و کمک‌های بشردوستانه، تلاش می کند جایگاه خود را به عنوان یک کشور میانه‌رو و قابل اعتماد در سطح جهانی تثبیت ‌کند. این رویکرد، به جای حل مساله، به افزایش نفوذ و اعتبار بین‌المللی قزاقستان کمک می‌کند. کنگره به عنوان یک ابزار راهبردی در سیاست خارجی چندبرداری این کشور عمل می‌کند و به آن امکان می‌دهد تا در مسائلی که دیپلماسی سنتی در آن‌ها ناکام مانده، نقش‌آفرینی کند.

راهکارهای عملی برای رهبران دینی

بر اساس تحلیل‌های انجام شده، برای اینکه رهبران دینی نقشی مؤثرتر در حل مناقشات پیچیده مانند مساله فلسطین ایفا کنند، به موارد زیر نیاز است:

عبور از بیانیه‌های کلی: رهبران دینی باید فراتر از محکومیت‌های کلی خشونت، به شجاعت بیشتری برای پرداختن به ریشه‌های سیاسی و اقتصادی مناقشات دست یابند. بیانیه‌های آن‌ها باید حاوی فراخوان‌های مشخص برای عدالت، پاسخگویی و اقدامات ملموس باشد.

تمرکز بر دیپلماسی در سطوح پایین: ایجاد پروژه‌های مشترک که به طور مستقیم بر زندگی مردم، به ویژه قربانیان درگیری‌ها، تأثیر بگذارد، می‌تواند اعتماد را در سطوح مردمی بازسازی کند. این امر باید شامل برنامه‌هایی برای حمایت از قربانیان، کمک‌های روانی و بازسازی جوامع باشد.

مقاومت در برابر فشار سیاسی: رهبران دینی باید بتوانند در برابر فشارهای دولتی و سیاسی مقاومت کنند و به عنوان یک صدای مستقل برای وجدان انسانی عمل کنند.

جمع بندی

مساله فلسطین به عنوان یک چالش بشری، مذهبی و اخلاقی، یک آزمون واقعی برای توانایی دیپلماسی معنوی در عصر حاضر است. تحلیل کنگره رهبران ادیان قزاقستان نمایانگر این است که این پلتفرم، در حالی که یک مدل مهم برای گفت‌وگو و دیپلماسی نرم است، با محدودیت‌های ذاتی خود در پرداختن به مسائل عمیقاً سیاسی مانند فلسطین روبرو است. کنگره با تمرکز بر ارزش‌های مشترک و اقدامات بشردوستانه، به قزاقستان کمک می‌کند تا خود را به عنوان یک بازیگر میانه‌رو و قابل اعتماد در صحنه جهانی(با توجه به میزان ادغام در اقتصاد جهانی) تثبیت کند، اما این نقش‌آفرینی در عمل به افزایش نفوذ سیاسی آن در حل مناقشات پیچیده، به جای حل خود مناقشات، منجر می‌شود. 

ضمیمه:

تحلیل مقایسه ای موضع قزاقستان در قبال مناقشه فلسطین

آلماتی قزاقستان

منابع:

https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-seoul/press/news/details/728723?lang=en

https://astanatimes.com/2025/07/why-congress-of-leaders-of-world-and-traditional-religions-builds-bridges-in-divided-world/

https://kz.kursiv.media/en/2024-06-05/kazakhstan-supports-us-initiative-to-cease-fire-between-israel-and-hamas/

https://www.strasbourgconsortium.org/docs/Abuov%2020090911.pdf

https://astanatimes.com/2025/08/kazakhstan-shows-world-peaceful-coexistence-is-possible-says-rabbi-karnauh/

https://religions-congress.org/en/news/novosti/1179

https://www.isdp.eu/publication/religion-secular-state-kazakhstan/,  https://www.state.gov/reports/2023-report-on-international-religious-freedom/kazakhstan/https://www.state.gov/reports/2022-report-on-international-religious-freedom/kazakhstan